پنجم اسفندماه، روزی است که به پاس بزرگداشت زحمات علمی خواجه نصیرالدین طوسی دانشمند و ریاضیدان بزرگ ایرانی به نام روز مهندس نام‌گذاری شده است.
ابو جعفر محمد بن محمد بن حسن طوسی مشهور به خواجه نصیرالدین، ریاضیدان، منجم، فیلسوف، متکلم، شاعر، فقیه و اندیشمند ایرانی سده هفتم هجری است که در 15 جمادی الاول سال 597 هجری قمری در جهرود قم متولد شد و در طوس اقامت گزید.
تحصیلات مقدماتی، فقه، منطق و کلام را در طوس از پدر خود «شیخ وجیه الدین محمد بن حسن» و دایی خویش«نورالدین علی بن محمد شیعی» آموخت. وی همچنین مدتی نزد «نصیرالدین عبدالله بن حمزه» به فراگیری رجال، درایه و حدیث پرداخت و به دلیل هوش و استعداد زیاد از طرف همین استادش به دریافت لقب «نصیرالدین» مفتخر شد.سپس نزد چند تن از علمای نیشابور به فرا گرفتن علوم ریاضی و حکمت پرداخت و به سال 619 هجری اجازه روایت گرفت.
پس از نیشابور، خواجه نصیر وارد حلقه درس «برهان الدین محمد بن محمد بن علی الحمدانی قزوینی» در ری و حلقه درس «خواجه ابوالسعادات اسعد بن عبدالقادر بن اسعد اصفهانی» در قم شد و از آنجا به اصفهان و عراق رفت و علم فقه، نجوم و ریاضیات را نزد «معین الدین سالم بن بدران مصری مازنی» «کمال الدین موصلی» کامل کرد و پس از مدت ها عزم وطن کرد و به خراسان بازگشت و در شهر قائن ساکن شد.
زمان بازگشت خواجه نصیر به خراسان و ایران با قدرت گیری اسماعیلیه که به جانشینی اسماعیل فرزند امام صادق(ع) اعتقاد داشتند مصادف شده بود و این فرقه در پایتخت خود الموت قزوین و سایر شهرهای ایران قلعه های متعدد و محکمی ساخته و دارای حکومت قدرتمندی بودند .
خواجه نصیرالدین پس از چند ماه سکونت در قائن، به دعوت «ناصر الدین عبدالرحیم بن ابی منصور» که مردی فاضل و دوستدار فلاسفه و حاکم قلعه قهستان بود به همراه همسرش به قلعه اسماعیلیان دعوت شد و در مدت اقامت آزادانه و با احترام ویژه خودکتاب «طهارة الاعراق» تألیف ابن مسکویه را به درخواست حاکم اسماعیلی به زبان فارسی ترجمه کرد و آن را «اخلاق ناصری» نام گذاشت. همچنین در این ایام «رساله معینیه» را با موضوع علم هیئت و نجوم ، به زبان فارسی نوشت.
ظلم و ستم اسماعیلیه بر مردم و ناسازگاری اعتقادی خواجه با اسماعیلیان باعث شد تا خواجه نصیرالدین نامه ای به خلیفه عباسی نوشته و برای از بین بردن اسماعیلیان از خلیفه عباسی در بغداد درخواست کمک کند اما حاکم اسماعیلی از این نامه باخبر و خواجه را بازداشت و زندانی و پس از مدتی به قلعة الموت قزوین منتقل کردند.
وجود رقابت های سیاسی میان مغولان و اسماعیلیان باعث فتح قلعه قهستان در سال 651 هجری قمری توسط هلاکوخان مغول شد و بعد از واقعه خان مغول تصمیم گرفت تا سایر قلاع اسماعیلیه را فتح و حکام آن‌ها را تابع خود بکند و یا بکشد به همین منظور در سال ۶۵۱ هجری قمری با اعزام لشکری به قلعه قهستان آنجا را فتح کرد.
هلاکو در ادامه فتوحات خویش به میمون دژ الموت قزوین می‌رسد اما خورشاه حاکم قلعه بعد از مشورت با خواجه نصیرالدین، اعلام اطاعت کرده و تسلیم خان مغول می‌شود و به این وسیله جلوی جنگ، غارت و قتل و عام مردم گرفته می‌شود و خواجه هم نزد خان مغول احترام و موقعیت ویژه‌ای می‌یابد.
نقل است که خان مغول در فتح بغداد هم از نظرات و راهنمایی‌های خواجه نصیرالدین طوسی استفاده کرده و این امر موجب انتقادهای زیادی به خواجه شده است.
اما خواجه نصیرالدین قبل از اینکه شخصیت سیاسی باشد یک چهره علمی است که آثار علمی فراوانی را به رشته تحریر درآورده است به طوری که حدود 50 کتاب و رساله علمی در موضوعات مختلف به خواجه نصیرالدین طوسی نسبت داده می‌شود که از جمله آن‌ها می‌توان به تجریدالاعتقاد، شرح اشارت ابوعلی سینا، تجریدالمنطق، اساس الاقتباس، زیج ایلخانی،آداب المتعلمین، تجرید الهندسه، اثبات جوهر، جام گیتی نما، اثبات واجب الوجود، استخراج تقویم، اختیارات نجوم، رساله در کلیات طب، ایام و لیالی و علم المثلث اشاره کرد.
وی در این آثار خود نظریاتی را ارائه داده که قرن‌ها بعد مورد توجه و استفاده دانشمندان علوم مختلف جغرافیا، ریاضی، پزشکی، نجوم، فیزیک قرار گرفت و موجب تحسین شخصیت والای علمی وی شد.
خواجه نصیر در طول حیات علمی خود علاوه بر تالیف کتاب شاگردان زیادی را هم پرورش داد که از جمله آن‌ها می‌توان به جمال الدین حسن بن یوسف مطهر حلی، کمال الدین میثم بن علی بن میثم بحرانی حکیم، ریاضیدان، متکلم و فقیه،محمود بن مسعود بن مصلح‌کازرونی، کمال الدین عبدالرزاق شیبانی بغدادی، سید رکن الدین استرآبادی و مجدالدین مراغی اشاره کرد.
اما شاید بزرگ‌ترین کار علمی خواجه نصیرالدین طوسی ساخت و راه اندازی رصد خانه مراغه باشد. هلاکوخان مغول بعد از سکونت در مراغه در سال 657 هجری قمری از خواجه نصیر می‌خواهد تا رصدخانه‌ای برای وی بسازد و به همین منظور جهت تامین مالی این کار، ریاست اوقاف کشور را به دست خواجه می‌سپارد و این رصدخانه با تلاش‌های خواجه نصیرالدین در مدت کمتر از 12 سال ساخته می‌شود.
دستاورد این رصدخانه اختراع ابزارآلات رصد و دستگاه‌های نجومی جدید، تاسیس کتابخانه بزرگی در مراغه با غنای بیش از 400 هزار جلد کتاب در موضوعات نجوم، ریاضی و غیره و از همه مهم‌تر زیجی است به نام زیج ایلخانی که بعد از رصد ستارگان و اجرام آسمانی توسط منجمان و محققان و به ریاست خواجه تنظیم شد.
این زیج در اصل به زبان فارسی است که بعدها به زبان‌های دیگر ترجمه شد و جداول نجومی آن در جهان اسلام، غرب و شرق بودایی مشهور شد و تا دوره رنسانس یکی از بهترین راهنمای رصدخانه‌های اروپا بود به طوری‌که رصدخانه‌های سمرقند، تیکو براهه و کپلر تحت تاثیر رصدخانه مراغه اداره می‌شده‌اند.
فعالیت‌های رصدخانه مراغه تا عصر سلطنت سلطان محمد خدابنده در قرن هشتم هجری ادامه داشته است و متاسفانه امروزه به کلی ویران شده است. اولین کاوش‌ها به سرپرستی دکتر پرویز ورجاوند استاد باستان شناسی دانشگاه تهران از سال 1351 هجری شمسی شروع شد. اخیرا هم سازمان میراث فرهنگی و دیگر سازمان‌های مسئول گام‌هایی را برای احیا و معرفی این بنای عظیم برداشته اند.
سرانجام خواجه نصیرالدین طوسی پس از عمری تلاش و مجاهدت‌های علمی و سیاسی در سال 673 هجری وفات کرد و در بین مزار مطهر امام موسی کاظم (ع) و امام جواد(ع) دفن شد و امروز به پاس خدمات این دانشمند پرآوازه همه ساله روز 5 اسفند ماه جهت گرامی داشت مقام خواجه نصیرالدین طوسی، روز مهندس نام‌گذاری شده است.
پی نوشت:
1) تاریخ آموزش و پرورش در اسلام و ایران، دکتر وکیلیان.
2) تاریخ آموزش و پرورش در ایران و اسلام، علی محمد الماسی.
3) تاریخ ایران، پژوهش دانشگاه کمبریج، ترجمه حسن انوشه.
4) تاریخ تمدن اسلام، جرجی زیدان، ترجمه علی جواهر کلام.
5) تاریخ دانشگاههای بزرگ اسلامی، غنیمه عبدالرحیم، ترجمه کسائی نور الله.
6) تاریخ دانشگاههای بزرگ اسلامی، غنیمه عبدالرحیم، ترجمه کسائی نور الله.
7) تاریخ سرچشمه های اسلامی آموزش و پرورش غرب، مهدی نخستین، ترجمه عبدالله ظهیری.
8) تاریخ فلسفه اسلامی، سید حسین نصر و الیور لیمان،ج1.
9) خلاصه زندگینامه علمی دانشمندان؛ بنیاد دانشنامه بزرگ فارسی؛ زیر نظر احمد بیرشک.
10) خواجه نصرالدین طوسی، مصطفی بادکوبه‌ای هزاوه‌ای.
11) ریاضیدانان مسلمان و سیر علوم ریاضی در شرق اسلامی، غلامرضا تاتاری.
12) زندگی خواجه نصیر الدین طوسی – مؤسسه فرهنگی آموزشی مفتاج قائم (عج)
13) سرگذشت و عقاید فلسفی خواجه نصیرالدین طوسی، محمد مدرسی زنجانی.
14) علم و تمدن در اسلام، سید حسین نصر، ترجمه احمد آرام.
15) معارف و معاریف، سید مصطفی حسینی دشتی.
16) نقش فرهنگ و تمدن اسلامی در بیداری غرب، ذکرالله محمدی.
17) خواجه نصیر الدین طوسی و گنجینه رصد خانه مراغه، مقاله طالب احدی،مجله معارف، شماره 65، فروردین و اردیبهشت 1388.
